Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Πήγασος, το φτερωτό άλογο, ξεπήδησε από το κεφάλι της Μέδουσας. Η ιστορία όμως πίσω από την εμφάνιση των ίππων κρύβει ένα εξελικτικό ταξίδι πολλών εκατομμυρίων ετών.
Επιστημονικές μελέτες σε απολιθώματα αρχέγονων ιπποειδών έχουν δείξει ότι πρωτοεμφανίστηκαν κατά την Ηώκαινο εποχή, πριν από περίπου 55 εκατομμύρια έτη και ονομάζονταν Ηώιπποι (Ηώς= αυγή, ίππος της αυγής). Ο Ηώιππος είχε μέγεθος προβάτου και έφερε 5 δάχτυλα σε κάθε άκρο. Η εξέλιξη ακολούθησε το δρόμο της και κατά την Ολιγόκαινο εποχή (περίπου 33 έως 23 εκατομμύρια έτη πριν) εμφανίστηκε κατά χρονολογική σειρά ο Μεσόιππος (3 δάχτυλα ανά άκρο) και προς το τέλος της ίδιας περιόδου ο Μειόιππος, οι οποίοι ήταν μεγαλύτεροι σε μέγεθος σε σύγκριση με τους προγόνους τους. Ακολούθησαν μερικά ακόμη εξελικτικά στάδια με το πέρασμα των χιλιετιών, όπως ο Μερύιππος (Μειόκαινος εποχή, περίπου 16-5 εκατομμύρια έτη πριν), μέχρι που ο ίππος εξελίχθηκε σε μονοδάχτυλο ζώο και έφθασε να έχει τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Το μεγαλύτερο μέρος της εξελικτικής πορείας των ίππων έλαβε χώρα στη Βόρεια Αμερική και από εκεί ο ίππος μετανάστευσε στον υπόλοιπο κόσμο.
Η μόνιμη οδοντοφυΐα του Ηώιππου χαρακτηριζόταν αρχικά από αιχμηρές ή αποστρογγυλεμένες προεξοχές και περιελάμβανε σε κάθε ημιμόριο της άνω και της κάτω γνάθου 3 τομείς, 1 κυνόδοντα, 4 προγομφίους και 3 γομφίους. Οι τομείς είχαν σχήμα παρόμοιο με των κυνοδόντων. Οι τελευταίοι ήταν μεγάλοι και περισσότερο αναπτυγμένοι στα αρσενικά άτομα, ενώ οι προγόμφιοι είχαν, χονδρικώς, τριγωνικό σχήμα και οι γομφίοι τετράγωνο, ενώ το μήκος τους ήταν μικρό. Ο Ηώιππος τρεφόταν με φύλλα και μπουμπούκια. Κατά την εξελικτική διαδικασία οι τομείς και οι κυνόδοντες των αρχέγονων ιπποειδών μειώθηκαν και οι γομφίοι αυξήθηκαν σε μέγεθος. Απολιθώματα στη Βόρεια Αμερική κατά τη διάρκεια της Ηώκαινου και της Ολιγόκαινου εποχής αποκάλυψαν την τάση των προγομφίων να γίνουν μεγαλύτεροι και να πάρουν τη μορφή των γομφίων. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός λειτουργικού οδοντικού συστήματος, αποτελούμενο από τρεις προγομφίους και τρεις γομφίους, για τη μάσηση της τροφής. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους προγομφίους, ο πρώτος προγόμφιος μειώθηκε σε μέγεθος και τελικά εξαφανίστηκε από την κάτω γνάθο. Στην άνω γνάθο παρέμεινε, αλλά εξαφανίστηκε αρκετά αργότερα.
Ο πρώτος προγόμφιος, γνωστός και ως ‘wolf tooth’, των σημερινών ιπποειδών είναι συνήθως κωνικού σχήματος και ατροφικός (Εικόνα 1). Βρίσκεται προσθίως των λοιπών τριών προγομφίων και μπορεί να πέσει κατά το 2 ½ έτος της ηλικίας. Συχνά, όμως, το δόντι αυτό παραμένει και το συναντάμε σε άλογα μεγαλύτερης ηλικίας. Συνιστάται η εξαγωγή του σε νεαρή ηλικία και ειδικά στα άλογα που ιππεύονται, καθώς η παρουσία του συνδέεται με εκδήλωση δυσφορίας από την πλευρά του ίππου.
Εικόνα 1. Παρουσία των πρώτων προγομφίων στην άνω γνάθο (βέλη)
Πολύ ενδιαφέρουσα και σημαντική ήταν η εξέλιξη των ιπποειδών κατά το μέσο της Μειόκαινου εποχής. Κατά τη διάρκεια της εποχής αυτής το κλίμα έγινε ψυχρότερο και μεγάλες δασικές εκτάσεις μετατράπηκαν σε λειμώνες. Οι μεταβολές αυτές του περιβάλλοντος άλλαξαν και τη διατροφή των ίππων εκείνης της περιόδου, η οποία πλέον περιελάμβανε τραχιά χόρτα και αγρωστώδη φυτά πλούσια σε πυρίτιο. Η βαθμιαία προσαρμογή στη νέα διατροφή οδήγησε σε προοδευτική αύξηση της μασητικής επιφάνειας των δοντιών και στην ανάπτυξη μεγαλύτερης αντοχής τους στην τριβή. Τα χαρακτηριστικά αυτά οδήγησαν σε πολλές επιπλέον οδοντικές αλλαγές, όπως είναι η εμφάνιση των υψηλόδοντων δοντιών*. Η προσαρμογή των δοντιών στο νέο οικοσύστημα ήταν απαραίτητη προκειμένου να είναι εφικτή η μάσηση της τραχιάς τροφής, πλούσιας σε πυρίτιο, η οποία προκαλούσε φθορά, λόγω τριβής, στα χαμηλά δόντια. Για το λόγο αυτό, τα δόντια εξελίχθηκαν να είναι ψηλότερα και να ανατέλλουν διαρκώς ώστε να αντισταθμίζεται η διαρκής φθορά τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μερύιππος είναι το πρώτο ιπποειδές που είναι γνωστό ότι έχει βοσκήσει και τα δόντια του έφεραν τα ίδια χαρακτηριστικά με εκείνα του σημερινού ίππου.
Όπως και στις περισσότερες οικογένειες θηλαστικών στις οποίες σημειώνονται μικρές εξελικτικές μεταβολές στον οδοντικό τους τύπο, με εξαίρεση τη μεταβλητή παρουσία του πρώτου προγομφίου, έτσι και στην περίπτωση των ιπποειδών ο οδοντικός τους τύπος εμφανίζεται σχετικά σταθερός σε όλη τους τη φυλογένεση.
Με βάση τα παραπάνω είναι ασφαλές να συμπεράνουμε πως το οδοντικό σύστημα των ιπποειδών είναι πολύ αποτελεσματικό για να φέρει εις πέρας τη δουλειά για την οποία δημιουργήθηκε, για αυτό και διατηρήθηκε σχεδόν αμετάβλητο για πολύ μεγάλο μέρος της εξελικτικής πορείας των αλόγων. Η εξημέρωση όμως των ιπποειδών συνοδεύτηκε και από σημαντικές αλλαγές στη διατροφή τους. Μερικές από αυτές είναι ότι πλέον πολλά άλογα δε βόσκουν όσο θα έβοσκαν στη φύση, προστέθηκαν στο διαιτολόγιό τους οι συμπυκνωμένες τροφές και χρησιμοποιείται πλέον ιππικός εξοπλισμός. Τα προηγούμενα, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες συντελλούν στην εμφάνιση οδοντικών προβλημάτων (Εικόνα 2). Τα οδοντικά προβλήματα υπήρχαν, υπάρχουν και θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν. Σήμερα όμως έχουμε τη γνώση και τα μέσα να τα προλαμβάνουμε και να τα αντιμετωπίζουμε.
Εικόνα 2. Παράδειγμα οδοντικού προβλήματος σε ίππο. Παρουσία υπερέκφυσης που οδηγεί σε μειωμένη ικανότητα μάσησης, πόνο και απώλεια σωματικού βάρους.
*Μια σημαντική διαφορά που αξίζει να αναφέρουμε είναι ότι ο Ηώιππος ήταν ζώο βραχύδοντο. Στα βραχύδοντα ανήκουν τα δόντια του ανθρώπου, των σαρκοφάγων και του χοίρου. Αυτό σημαίνει ότι τα δόντια σε αυτά τα είδη παύουν να αυξάνονται σε μήκος μετά την περάτωση της ανατολής τους. Τα δόντια των κουνελιών, των μηρυκαστικών και των σημερινών ιπποειδών είναι υψηλόδοντα, δηλαδή το μεγαλύτερο τμήμα του δοντιού βρίσκεται κρυμμένο στο φατνίο και ανατέλλει αδιάκοπα για ένα μεγάλο μέρος ή και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους.
ΠΗΓΕΣ
• Συγκριτική Ανατομική των Κατοικίδιων Θηλαστικών
• The Teeth of the Horse: Evolution and Anatomo-Morphological and Radiographic Study of Their Development in the Foetus, S. SOANA, Anat. Histol. Embryol. (1999)
• Equine Dentistry, 3rd edition
• Wikipedia
• Ιπποτροφία, Γ. Αρσένος
• Ίπποι και Ιππολογία, Τόμος Α’, 2η έκδοση